Szczawnica, mój drugi dom

Tak się ułożyło, że Szczawnica jest dla mnie drugim domem i spędzam tam prawie każdy długi weekend. To jedno z tych polskich miejsc, w których czas biegnie wolniej i nawet jeden czy dwa dni wystarczą, by naładować akumulatory. Aby taka terapia okazała się jednak skuteczna, trzeba wiedzieć, dokąd i kiedy się udać oraz jakich miejsc i terminów unikać. 

Dawno, dawno temu… Ze Szczawnicą wiąże się wiele historii i legend. Jedna z nich opowiada o świętej Kindze, żonie Bolesława Wstydliwego, której nadał on ziemię sądecką oraz Pieniny w XIII wieku. Podczas najazdu Tatarów Kinga schroniła się na pobliskim Zamku Pienińskim, po którym dziś zostały jedynie ruiny fundamentów. Szczawnica miała również swoją czarownicę, słynną na całe Podhale. Grabinka, bo tak ją nazywano, potrafiła leczyć, czytać w myślach, przepowiadać przyszłość i unieszkodliwiać czary. Najbardziej znanym z lokalnych zbójników był natomiast Józef Baczyński, który osiedlił się na Rusi Szlachtowskiej i wraz ze swoją bandą napadał na zamożnych.

Jako uzdrowisko, Szczawnica zaczęła funkcjonować na początku XIX wieku, kiedy los złączył z tą ziemią wywodzącą się z Węgier rodzinę Szalayów - stąd też miejscowość jest żywym pomnikiem serdecznych stosunków polsko-węgierskich po dziś dzień. Niejaki Józef Stefan Szalay zapragnął wybudować tu kurort na europejskim poziomie. A że przyjaźnił się z profesorem UJ Józefem Dietlem, który pomógł mu zbadać skład lokalnych wód, zaczęto je stosować w celach leczniczych. Właśnie Dietlowi poświęcony jest główny szczawnicki plac.  

W tamtych czasach przyjeżdżali tu prezydenci i posłowie II RP, bywali też Fredro, Kraszewski, Sienkiewicz, Konopnicka czy Matejko. Dzisiejsza Szczawnica zachowała wiele starego uroku. W Parku Zdrojowym stoją opuszczone zabytkowe domy, które jednak objęte są ochroną i zapewne na przestrzeni kilku lat zostaną odrestaurowane. W zasadzie każdy z nich ma swoją długą i ciekawą historię. Z drugiej strony, nad krajobrazem miasta górują ponure nieprzystające do reszty socjalistyczne bloki, sugerujące, iż lata świetności już minęły. Na szczęście to nieprawda, gdyż za sprawą prężnych władz i ogromnych dotacji unijnych Szczawnica rozkwita na nowo. Można powiedzieć, że dzięki zmianom w ostatnich latach, ponownie ziścił się sen Szalaya o kurorcie na poziomie europejskim.

Inny ród związany ze Szczawnicą i dla Szczawnicy zasłużony to stary małopolski ród Stadnickich, który nabył te ziemie na początku XX wieku. Na szczególną uwagę zasługuje postać hrabiego Adama Stadnickiego, któremu II wojna światowa przeszkodziła w realizacji wielu projektów. Planował on m.in. wybudowanie drogi łączącej Szczawnicę z Piwniczną. Choć dystans w prostej linii wynosi 16 kilometrów, takiej drogi nie ma do dziś. Należy zaznaczyć, że przez te wszystkie lata Szczawnica wyrobiła sobie opinię regionalnego centrum mody - wykształcił się tu lokalny styl zdobienia ubrań. Ponadto można mówić o architekturze szczawnickiej oraz w ogóle o góralach pienińskich, którzy byli zawsze antagonistycznie nastawieni do tych z Zakopanego.

Dziwić może fakt, że tak wiele domów posiada tu baterie słoneczne. Projekt został sfinansowany przez Unię Europejską i każde chętne gospodarstwo musiało pokryć jedynie 25 % kosztów. Pogoda jest tu jakby bardziej stabilna i tak na przykład co roku można liczyć na białe święta. To, że wszystko toczy się zgodnie z naturą odczuwają też zwierzęta. Nie trzeba wiele szczęścia by spotkać chronioną salamandrę, czy stado saren. Moim zdaniem najlepsza pora na wyjazd w polskie góry to druga połowa września, kiedy jest jeszcze ciepło, ale liście na drzewach już zmieniają kolor i nie ma takich tłumów jak latem. W sezonie natomiast kręci się tutaj sporo kuracjuszy i wycieczek szkolnych. Dotyczy to zarówno wakacji, jak i sylwestra oraz majówki. Znam jednak miejsca, gdzie nie natkniecie się na te tłumy nawet w sezonie. 

Szczawnica turystyczna i Szczawnica off-road

Najpopularniejsze turystyczne szlaki wiodą na Trzy Korony lub Sokolicę z charakterystyczną samotną sosną na szczycie; do wąwozu Homole; na Palenicę, gdzie latem działa zjeżdżalnia grawitacyjna, a zimą się jeździ na nartach i skąd - niezależnie od pory roku - widać Tatry; wreszcie - na Bryjarkę, tę górę wznoszącą się nad miastem, na której stoi krzyż. W 1907 roku zastąpił on krzyż drewniany, przewrócony przez wichurę. Nie sposób nie wymienić tu spływu Dunajcem. Taka atrakcja trwa ponad 2 godziny, a jej końcowy przystanek znajduje się właśnie w Szczawnicy. Dunajcem spływano już wcześniej, ale turystom udostępniono tratwy około 1840 roku. Na całym odcinku spływu biegnie wzdłuż rzeki malownicza ścieżka do Czerwonego Klasztoru na Słowacji, wybudowana jeszcze za Szalayów.

Wodospad Zaskalnik

Znacznie mniej uczęszczane trasy prowadzą do Białej Wody i na Durbaszkę. Szczególnym miejscem jest natomiast Sewerynówka położona 2 kilometry od ulicy Szlachtowskiej. Nazwa wywodzi się od imienia hrabiego Seweryna Fredry (brata Aleksandra), który tu bywał i miał swój dom. Na Sewerynówce zaczyna się Popradzki Park Krajobrazowy i choć turyści często przychodzą zobaczyć 4-metrowy wodospad Zaskalnik, jeden z największych w Beskidach, dalej już mało kto się zapuszcza. A warto. Nieopodal stoi prawdziwa góralska karczma, „Czarda”. Trzy godziny spaceru pod górę i jesteśmy na polanie Przehyba, na którą niektórzy wjeżdżają rowerem. Widoki jednak nie wynagradzają wysiłku, gdyż ścieżka wiedzie przez las. Zamiast tego, tuż przed Przehybą jest polana pełna jagód, malin i jeżyn, która śni się potem po nocach każdemu, kto się na niej zatrzyma.  

Również na początku szlaku znajduje się kilka interesujących obiektów. Pierwszy z nich to drewniana kapliczka, w której latem odprawiane są msze. Wybudowana została dla Związku Nauczycielstwa Polskiego, który kawałek dalej miał od 1922 roku swoje sanatorium. Podczas II wojny światowej nocowali tu partyzanci i wykonywano wyroki na współpracujących z gestapo. Po pożarze w 1944 roku próbowano odbudować sanatorium, ale kolejny pożar przekreślił te plany i dziś można odnaleźć w tym miejscu tylko opuszczone zarośnięte ruiny. W pobliżu natrafić można na grób niemieckiego żołnierza zabitego przez partyzantów.

 Najbardziej lubię trasę na Bereśnik. Tuż za „Czardą” skręca ona w lewo. Z góry roztacza się przepiękny wielowarstwowy  widok na miasto, Dunajec, Pieniny i Tatry. To chyba najlepsze miejsce w okolicy na podziwianie zachodu Słońca. Jeżeli zdecydujemy się iść właśnie w tę stronę (zapewniam, że wrażenia wizualne są lepsze), wędrówka dobiegnie końca w centrum, na placu Dietla, gdzie jeszcze przed wojną był targ. W 1863 wybudowano tu „Dom nad zdrojami”, w którym (z przerwami) działała pijalnia leczniczych wód. Po pożarze w 2002 roku została ona odbudowana w starym szczawnickim stylu. Budynek połączony jest z elegancką kawiarnią „Helenką” oraz willą „Szwajcarką”. Niegdyś należący do kompleksu taras służył za galerię spacerową dla kuracjuszy. Dziś jest to zdecydowanie najbardziej reprezentacyjne miejsce w całym uzdrowisku.

"Dom nad zdrojami" kiedyś i dziś

Topografia 

Do Szczawnicy wjeżdża się zawsze od strony Krościenka nad Dunajcem. Do 1872 roku nie było tu jednak mostu i przez rzekę przeprawiano się na tratwach lub nawet bez nich. Dziś dojazd samochodem z Warszawy zajmuje 5-6 godzin. Najlepszym rozwiązaniem dla niezmotoryzowanych będzie pociąg do Krakowa, a stamtąd – bezpośredni autobus do Szczawnicy.

Dzisiejsze Szczawnica Niżna i Szczawnica Wyżna stanowiły kiedyś dwie odrębne miejscowości. W pierwszej z nich znajdują się przynajmniej dwa zasługujące na uwagę miejsca. Są to: stojąca zaraz na początku miasta przydrożna „Karczma Pienińska” oraz końcowa przystań spływu Dunajcem, obok której wiedzie wspomniana ścieżka na Słowację.

Trzymając się ulicy Głównej, mijamy odnawiany Park Dolny oraz domy, które przed wojną należały do Żydów. Jeden z nich, Pasaż Weissmana, został wybudowany za pieniądze wygrane na loterii. W tamtych czasach mieściły się tutaj sklepy, gabinet lekarski, a poniżej działało kino letnie. To nie jedyny ślad kultury żydowskiej, która kwitła tu w latach międzywojennych. Przy ulicy Zawodzie stoi dawna żydowska mykwa. Poniżej pasażu Weissmana znajduje się stary cmentarz z przełomu XVIII i XIX wieku. Najstarszy zachowany pomnik nagrobny pochodzi z 1840 roku. Wiele grobów należało do kuracjuszy.

Burzliwe były losy Szczawnicy w czasach wojny. W 1944 roku wybuchło tzw. powstanie szczawnickie, zorganizowane w ramach akcji „Burza”. Przekraczano tutaj nielegalnie granicę i organizowano tajne składy broni, jak na przykład w odnawianym dziś Inhalatorium w Parku Górnym. W okolicy znalazło ponadto schronienie dwóch uciekinierów po powstaniu na Węgrzech w 1956 roku, co znakomicie potwierdza tezę o serdecznych relacjach polsko-węgierskich. Park Górny zajmuje około 10 hektarów i założony został w 1824 roku. Najbardziej imponującym budynkiem w tej części Szczawnicy jest Dworzec Gościnny. Jego budowę rozpoczęto w okresie, kiedy te tereny znajdowały się pod władaniem Akademii Umiejętności. W środku mieścił się szereg instytucji, w tym atelier Awita Szuberta, znanego w całej Europie fotografa. Na scenie Dworca Gościnnego grywała także Helena Modrzejewska. Dworzec spłonął w 1962 roku i przez wiele lat stały w tym miejscu jedynie fundamenty. Na szczęście, idea doczekała się wskrzeszenia. Odbudowany Dworzec Gościnny przypomina dziś ten sprzed stu lat, jest tylko większy od oryginału.

Przedłużeniem ulicy Głównej jest ulica Szalaya. Niektóre z najstarszych stojących przy niej góralskich chałup mają swoje godło. Jest to pozostałość z połowy XIX wieku, kiedy Józef Szalay próbował nakłonić mieszkańców do szklenia okien, budowania kominów ponad dach i innych unowocześnień. Ci byli niechętni, więc w zamian otrzymywali prawo do godła, które oznaczało, że właściciel takiej chaty wynajmuje pokoje i że posiada rekomendację Szalayów.

Ruś Szlachtowska

Tereny obejmujące sąsiednie wsie: Szlachtową, Jaworki, Białą i Czarną Wodę to Ruś Szlachtowska, do 1950 roku zamieszkana przez Łemków, czyli ludność pochodzenia ruskiego, obrządku grekokatolickiego, przybyłą z północnej Słowacji. Po II wojnie światowej łemkowie zostali wysiedleni. Pozostały po nich dwie zabytkowe cerkwie: nowsza w Szlachtowej i starsza w Jaworkach. Ta starsza pochodzi z końca XVIII wieku. Obie parafie greckokatolickie przestały istnieć w 1947 roku i w miarę napływu Polaków w te okolice, przerobiono je na kościoły rzymskokatolickie. Dziś mieszka tu w sumie 8 rodzin Łemków.

Interesującym miejscem w Jaworkach jest „Muzyczna Owczarnia”. W tej drewnianej, niepozornej i nieco ponurej chacie kameralne koncerty dają największe gwiazdy polskiego i zagranicznego jazzu. Warto też zajrzeć do Kluszkowców przy drodze na Nowy Targ. Główną atrakcją jest tam naprawdę szybka zjeżdżalnia grawitacyjna a także stok narciarski z fermą strusi. Tym, którzy zdecydują się natomiast na wycieczkę do Zakopanego polecam boczną drogę przez Niedzicę i Bukowinę Tatrzańską. W ten sposób nieśpiesznym tempem można przejechać przez Pieniński oraz Tatrzański Park Narodowy i przy okazji zwiedzić kilka zamków oraz zabytkowych góralskich kościółków. Moim zdaniem jest to jedna z piękniejszych tras samochodowych w Polsce.

Gdzie zjeść? Gdzie na narty?

Wspominałam już o „Karczmie Pienińskiej” i „Czardzie” a także o kawiarni „Helenka”.  Są to chyba najlepsze adresy w Szczawnicy, jeżeli chodzi o jedzenie. Na kawę warto natomiast zajrzeć do nowej „Eglander Caffe”. Najbardziej typowym dla Szczawnicy daniem jest świeży pstrąg. Nie zawiodą się również miłośnicy grillowanego oscypka z żurawiną. Na deser polecam ciasto Snickers – niby nic w nim regionalnego, ale nigdzie nie dostałam lepszego niż w cukierni przy zjeździe na parking pod Palenicą.

Oprócz trekkingu i jazdy na rowerze latem, zimą istnieje możliwość jazdy na nartach. Najlepszym okolicznym stokiem jest Palenica. Działa tu czteroosobowy wyciąg krzesełkowy i krótsze wyciągi orczykowe. Z góry biegną trasy czerwona i niebieska, oświetlana po zmroku. Poza sezonem raczej nie ma tu kolejek. Dalsze stoki znajdują się w Jaworkach, Kluszkowcach, Białce Tatrzańskiej i Jurgowie.

Ciekawą alternatywą dla spływu po Dunajcu na tratwie jest rafting, który dostarcza znacznie więcej emocji. Nie brakuje tu też zwolenników kajaków – Szczawnica to w końcu kolebka kajakarstwa górskiego. Tutejszy klub wykształcił wielu olimpijczyków w tej dyscyplinie.

Inspirację (oraz stare zdjęcia) czerpałam m.in. z  książki Barbary Aliny Węglarz „Spacerkiem po starej Szczawnicy i Rusi Szlachtowskiej”.